Essay: Komt Fryslân anders uit de coronacrisis?

We maken dingen mee die we tot voor kort niet voor mogelijk hielden, zoals het wegvallen van reizen en evenementen, massaal thuiswerken en overheidsregelingen die binnen enkele dagen van kracht werden. Welke veranderingen zouden dan nog meer mogelijk zijn in onze samenleving?

Dit denken is niet nieuw. Onzekere tijden gaven vaker voeding aan doem- en droomscenario’s. Welke kant het nu op zal gaan, is lastig te voorspellen. Wordt het slechter of komen we er beter uit? Het zou weleens allebei aan de orde kunnen zijn: een diepe recessie die tegelijkertijd impulsen geeft aan ingrijpende maatschappelijke veranderingen.

Dat er een economische recessie komt door de coronacrisis is inmiddels wel duidelijk, waarbij de verwachtingen uiteenlopen van een kortdurende dip tot een diepere crisis die vergelijkbaar is met de recessie in 2008. Grote delen van de economie liggen plotseling stil door coronamaatregelen en het wegvallen van (buitenlandse) vraag naar goederen en diensten. Vooral het midden- en kleinbedrijf, dat in Friesland goed is voor veel banen, heeft hier last van.

Uit de vorige recessie bleek dat de Friese economie relatief gevoelig is voor ‘economische klappen’. Wanneer een sector in zwaar weer belandt, gaat het economisch herstel langzamer. Werkgevers, ondernemers en zelfstandigen zijn aangewezen op hun financiële reserve om de komende tijd door te komen en voor de periode hierna. Het corona-steunpakket van de overheid geeft nu verlichting voor de economie en werkgelegenheid, maar is eindig. Hierdoor zullen veel banen verdwijnen en weer moeizaam gecreëerd worden. Bovendien weten we dat inwoners van deze provincie hun werk vooral in het Noorden van het land zoeken, wat de kansen op werk beperkt.

In de diverse sectoren zien we verschillende gevolgen. Toerisme, recreatie en horeca in Friesland zijn grote en groeiende sectoren die op de korte termijn zwaar getroffen worden door het verlies van hun belangrijkste seizoen. Hier zullen relatief veel banen verdwijnen en bedrijven gesaneerd worden. Ook op de middellange termijn blijven dit waarschijnlijk kwetsbare sectoren, vooral als ‘social distancing’ van kracht blijft en deze sectoren er niet in slagen hier goede oplossingen voor te vinden.

In een andere grote arbeidssector, de zorg, is vanwege de vergrijzing groei te verwachten. De huidige crisis kan leiden tot een herwaardering van het werken in de zorg en wellicht meer mensen aantrekken.

Voor de land- en tuinbouw zijn de gevolgen nog moeilijk te voorspellen. Wel is onzeker of en hoe arbeidsmigranten uit Oost-Europa hun arbeidsplaatsen weer gaan innemen. Friesland telt in verhouding veel zzp’ers die gemiddeld een lager inkomen hebben dan zzp’ers in andere regio’s. Minder opdrachten betekent voor hen financiële en sociale problemen of zelfs einde van de eigen onderneming.

Ook is het aandeel uitzendkrachten relatief hoog in deze provincie. Bij economische achteruitgang worden tijdelijke en flexcontracten niet verlengd. Vooral jongeren die net aan het werk zijn worden hierdoor getroffen. Sinds de vorige recessie krijgen jongeren meestal eerst enkele tijdelijke of flexibele contracten voordat ze een vaste baan krijgen aangeboden. Baanverlies en meer perspectief buiten Friesland kan ertoe leiden dat meer jongeren er voor kiezen onze provincie te verlaten. Voor een evenwichtige bevolkingsopbouw en een vitale samenleving zijn die jongeren wel nodig.

Zoals bij elke crisis zijn de gevolgen ervan niet gelijk verdeeld. Sommige groepen worden harder geraakt of kampen met meer onzekerheden. Het gaat niet alleen om mensen met flexibel werk en zelfstandigen, maar ook om alleenstaande ouderen, kinderen in een achterstandssituatie, laaggeschoolden en mensen met een arbeidsbeperking. Zijn zij in staat om volwaardig te blijven deelnemen aan de samenleving?

Landelijke onderzoeken door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) laten zien dat dit zonder crisis al lastig is. De veerkracht van mensen die zich al ternauwernood redden is beperkt. Het wegvallen van structuur, contacten en middelen kan hun laatste reserves ondermijnen. Omgaan met nieuwe verwachtingen, aanpassingen en veranderingen kan dan een brug te ver zijn.

Tegenover de economische kwetsbaarheid staat de sociale veerkracht van Friesland en de relatieve gezonde ruimte en leefomgeving. Uit eigen onderzoek weten we dat Friesland ondanks de lagere welvaart goed scoort op veel sociale aspecten. Dit hebben we de Friese Paradox genoemd. De meeste inwoners van Friesland zijn tevreden over de leefbaarheid, voelen zich veilig en zijn gelukkig. Onze provincie kent een grote sociale samenhang met een hoog aandeel vrijwilligers. De waardering van ruimte en landschap zijn hoog en er leeft de veronderstelling dat, zeker op het platteland, er meer sociale hulpbronnen zijn dan in verstedelijkte gebieden in Nederland. Deze hulpbronnen bieden mogelijkheden om de gevolgen van de coronacrisis op te vangen.

Zou bijvoorbeeld een tijdelijke terugval in het inkomen en meer baanonzekerheid voor een deel opgevangen kunnen worden in de eigen omgeving? Er zijn veel initiatieven om mensen te steunen zichtbaar. Zou het uitgebreide en fijnmazige verenigingsleven hierin een rol kunnen spelen? Dat mensen groter vertrouwen in elkaar en in instituties hebben (overheid, media, rechtspraak, politie en bedrijfsleven) is bovendien een belangrijke basis voor samenwerking. De korte lijnen tussen overheden en organisaties bieden de mogelijkheid voor bijvoorbeeld financieel maatwerk, waardoor ernstige gevolgen zoals huisuitzettingen en grote schulden voorkomen kunnen worden.

Er is een sterke relatie tussen economische ontwikkelingen en migratie naar de stad. Als de recessie als gevolg van het coronavirus lang aanhoudt, ligt het dus voor de hand dat we wederom te maken krijgen met een groter vertrek uit Friesland. Maar er kan ook een tegengestelde reactie ontstaan dat mensen nu juist náár deze regio gaan verhuizen omdat ze waarden als ruimte en mienskip belangrijker zijn gaan vinden. En dankzij de betere thuiswerkmogelijkheden vormt een grotere afstand tot het werk geen belemmering.

Ook hier is er veel aandacht voor de economische gevolgen van de coronacrisis. Logisch, gezien de mogelijk bovengemiddelde effecten in onze provincie. Het draait echter om meer dan economie. De huidige situatie maakt het bredere gesprek over de toekomst van Friesland – dat al gevoerd wordt – nog meer urgent. Voor een duurzame toekomst zijn juist de sociale en ruimtelijke potenties van belang. Die zijn belangrijk voor het geluk en welbevinden van huidige en toekomstige inwoners én voor de welvaart in Friesland: de zogenaamde brede welvaart.

De huidige crisis legt nog meer de wereldwijde verbindingen bloot, met de daarbij behorende afhankelijkheid en enorme mobiliteit met grote druk op het klimaat. De behoefte om meer lokaal te kopen om de nabije ondernemers te steunen, kan leiden tot een meer fundamentele verandering in het consumentengedrag.

Tot nu toe bleek het moeilijk om het verlangen naar veel reizen, grote evenementen, veel ‘buiten de deur’ en goedkope consumptiegoederen, in te tomen. Ook de overheden bleven uitgaan van groei: meer mensen, meer omzet, meer export, activiteiten en ondernemingen. De vraag is of deze crisis nu het benodigde ‘zetje’ geeft om af te zien van ‘groei en meer’ en definitief ons gedrag te veranderen. Voorlopig wordt alles uitgesteld; er is nog weinig definitief van de baan.

Onderwerpen waarover maatschappelijk onbehagen heerst – zoals de flexibilisering van arbeid – blijken nu rijp voor fundamenteel debat. De roep om meer vastigheid en betere vangnetten en een herwaardering van de publieke sector klinkt luid. De vraag is of die roep luid genoeg blijft als de economie zich snel herstelt en de markt aantrekt. Dit geldt ook voor het denken over economische groei.

Kunnen en willen we veranderen? Er lijkt in veel analyses voldoende animo te zijn om het anders te gaan doen. De recessie en de herwaardering van de regio en het platteland kunnen gezamenlijk een ‘gamechanger’ worden, zeker voor Friesland. Patronen en gewoonten zijn echter lastig te doorbreken.

De coronacrisis kán leiden tot maatschappelijke veranderingen, maar dit is zeker niet vanzelfsprekend. Eerdere crises leren dat veel afhangt van de keuzes die we zélf maken. Om daadwerkelijk te veranderen zal het gaan om onze bereidheid en het vermogen om ook van dingen af te zien, om te ‘minderen’.

Kunnen we welvaartsoffers brengen ook als de economie zich wel weer snel herstelt? Bewegen we slechts mee met de economische wind, of kunnen we ons gedrag verduurzamen en waarden als ruimte en geluk echt bovenaan plaatsen? Kan Friesland de weg wijzen naar de toekomst zonder eenzijdige groei?

Om hier antwoorden op te vinden blijven we als Fries Sociaal Planbureau de ontwikkelingen volgen en duiden, onder andere via ons vaste representatieve burgerpanel en door trends te analyseren. Gaan we onze kinderen en kleinkinderen een verhaal vertellen over ‘onze samenleving, vóór en ná de coronacrisis’? Het debat over de toekomst van Friesland wordt alleen maar interessanter.

Dit essay heeft op 2 mei 2020 in de Leeuwarder Courant gestaan.