Essay: Verschil in coronatijd is een zorg van iedereen

Corona maakt al ruim tien maanden deel uit van ons dagelijks leven. Veel van wat we horen en zien staat in het teken van landelijke ontwikkelingen en het wereldtoneel. Berichtgeving neemt ons mee in de internationale race naar een vaccin, landelijke adviezen van het Outbreak Management Team (OMT) en hoe internationaal de strijd wordt gevoerd met het coronavirus. Tegen deze achtergrond lijkt het alsof we in onze buurten, dorpen en steden weinig kunnen doen. Toch worden op lokaal niveau de gevolgen van de coronacrisis zichtbaar en voelbaar. Thuis, op de (digitale) werkvloer en in het alledaags contact ervaren we wat deze tijd met ons doet.

In april schreef het Fries Sociaal Planbureau (FSP) in de Leeuwarder Courant dat de coronapandemie kan leiden tot blijvende veranderingen in Fryslân. Als FSP-onderzoekers volgen we de ontwikkelingen in Fryslân. Dit doen we onder andere door regelmatig Panel Fryslân te bevragen, dat bestaat uit bijna 6.000 inwoners van Fryslân. Deze panelleden hebben voor en tijdens de coronacrisis een vragenlijst gekregen over hun sociale contacten, werk en inkomen, gezondheid en zorg, en het vertrouwen dat zij hebben in de overheid.

Het goede nieuws uit deze onderzoeken die in februari, mei en oktober zijn gedaan, is dat het met veel mensen en op veel vlakken (nog) goed gaat. Veel mensen waarderen dat ze nog werk en inkomen hebben en de vrienden of familie om zich heen hebben. Ook het vertrouwen in de overheid en in de gezondheidszorg is nog op peil, en zelfs hoger dan vóór de corona-uitbraak. Veel Friezen hebben het gevoel dat zij op dit moment de zorg kunnen krijgen die zij (eventueel) nodig hebben. De bereidheid om elkaar te helpen blijft groot en is zelfs toegenomen in de coronacrisis.

Maar dat is niet het hele verhaal. We zien ook dat er sprake is van toenemende eenzaamheid, afnemende kwaliteit van sociale contacten, zorgen en verdriet onder mantelzorgers, mensen die hun baan kwijtraken of daar bezorgd over zijn. Ook de duur van de pandemie begint door te werken. Toekomstperspectief ontbreekt, en de onzekerheid over hoe lang het virus nog rondwaart en hoe lang de maatregelen duren drukt op ons gemoed. Sommige groepen in de samenleving ervaren deze gevolgen meer en vaker. Het gaat dan vooral om senioren en mensen van 18 tot 30 jaar (‘jongvolwassenen’). Zo voelen senioren zich vaker eenzaam in coronatijd vergeleken met mensen uit jongere leeftijdsgroepen. Jongvolwassenen maken zich vooral zorgen over hun werk en financiële situatie. De bezorgdheid over werk en geld tast ook het welbevinden aan en leidt tot meer stress en psychische druk. Ook is er dan meestal minder vertrouwen in de overheid en de aanpak van de coronacrisis.

Een baan (misschien) kwijtraken is meer dan alleen financiële pech. Voor veel mensen betekent werk de mogelijkheid tot ontwikkeling, ontmoetingen met anderen, en een gevoel van voldaanheid. Naast mentale gevolgen zoals stress of gevoel van eenzaamheid, leidt baanverlies ook tot een somberder toekomstbeeld. Vooral jongvolwassenen krijgen hiermee te maken, met name als afgestudeerden hun start maken op de arbeidsmarkt. Jongvolwassenen hebben bovendien vaker tijdelijk of flexibel werk, en werken in verhouding vaak in sectoren die hard zijn getroffen door de coronacrisis. Voor hen komt (dreigend) baanverlies bovenop de andere ingrijpende keuzes waarmee ze in deze levensfase te maken hebben: studie, werk, wonen, relatie en gezin.

Het onderzoek laat ook zien dat Friezen zich zorgen maken over het verlies van sociale contacten, met name bij de oudere leeftijdsgroepen. Voor veel mensen staat de kwaliteit van sociale contacten onder druk: het aanraken en omhelzen van (klein)kinderen, het verenigingsleven, een praatje in de supermarkt, samenzijn bij de kaartclub, elkaar tegenkomen in de bibliotheek of in het dorpshuis. De coronacrisis maakt ongedwongen, spontaan, gezellig samenzijn onmogelijk en dit zet de levenskwaliteit onder druk.

De sociale gevolgen van de coronacrisis worden zichtbaar in wijken, dorpen en steden. Dáár zien we dat inwoners geldzorgen krijgen, hun baan kwijtraken, worstelen met eenzaamheidsgevoelens of psychische klachten krijgen. Dit betekent meer mensen die eventueel bij gemeenten aankloppen voor ondersteuning, vaak bij een wijk- of gebiedsteam. Ook het beroep op praktische hulp van andere organisaties en vrijwilligers gaat waarschijnlijk toenemen, zoals de praktische hulp en steun van voedselbanken of vanuit kerken in Fryslân.

De groeiende vraag naar hulp wordt op korte termijn zichtbaar omdat mensen bijvoorbeeld hun baan zijn kwijtgeraakt of acuut psychische klachten hebben gekregen. We weten echter van vorige crises dat veel van de sociale gevolgen pas later zichtbaar worden. Vaak stapelen problemen zich op en lopen mensen lang met hun zorgen rond voordat zij de stap (durven) zetten naar hun naasten, vrijwilligers, huisarts, gemeente of professionele hulpverlening. Dit kan betekenen dat iemand pas in beeld komt nadat de mantelzorger door overbelasting is weggevallen, iemand een burn-out heeft door continue psychische druk of betalingsachterstanden al hoog zijn opgelopen.

Om grotere sociale schade door de coronacrisis te voorkomen, is het zaak om problemen en zorgen vroegtijdig te signaleren. De vraag is of gemeenten hier voldoende slagkracht voor hebben. Door de decentralisaties en bezuinigingen hebben veel gemeenten nu al moeite om voldoende hulp en steun te blijven bieden, bijvoorbeeld op het vlak van maatschappelijke ondersteuning en jeugdhulp. In Fryslân kampen tien van de achttien gemeenten met een structureel financieel tekort. Ook de schaarste van goed opgeleid personeel en vrijwilligers om voldoende hulp en steun te kunnen bieden speelt veel organisaties en initiatieven parten. Een grotere vraag naar hulp door de coronacrisis komt daar bovenop.

Wanneer het financieel wringt zijn voorzieningen als buurtwerk, culturele instellingen, dorpshuizen en bibliotheken dikwijls als eerste het kind van de rekening. Tegelijkertijd zijn dergelijke voorzieningen juist belangrijk om de sociale gevolgen van de coronacrisis te verzachten. Dit is ook belangrijk om de sociale samenhang en levenskwaliteit in buurten en wijken, die er in Fryslân goed voor staat, op peil te houden.

Bij een gezondheidscrisis als de coronapandemie past voor een tijdje het crisisdenken: een periode waarin snel en resoluut gehandeld moet worden. Voor de aanpak van de economische en sociale gevolgen past dit denken minder. De coronatijd en eerdere crises leren ons dat vaak dezelfde groepen geraakt worden of kwetsbaar zijn. Dit vraagt niet om branden blussen, maar om crisisbestendig beleid om weerbaarder te zijn in de toekomst. Waar zit volgens ons deze crisisbestendigheid in?

Allereerst: herken de samenhang tussen verschillende levensproblemen. Problemen en zorgen die zijn ontstaan door de coronacrisis zijn misschien divers, maar staan niet op zichzelf. Bepaalde groepen zoals werkenden met een tijdelijk contract krijgen vaker te maken met onzekerheid over hun baan, inkomen, welbevinden én stress in de thuissituatie. Een opstapeling van problemen maakt dat sommige mensen eerder en harder worden geraakt. Bijkomend nadeel is dat zij vaak ook minder profiteren van nieuwe kansen. Wie een lange tijd werkloos is of psychische klachten heeft (gehad) moet vaak eerst een achterstand inhalen alvorens echt een sprong voorwaarts te kunnen maken.

Kijk daarnaast breder naar uitdagingen én kansen, in plaats van de economische schade te herstellen. Werkgelegenheid is belangrijk, zeker voor mensen die hun baan hebben verloren of moeite hebben met rondkomen. Toch is dit niet allesbepalend voor hoe Friezen hun leven waarderen. In vergelijking met andere provincies kenmerkt Fryslân zich door een sterk onderling vertrouwen, een sterke buurtbinding, en is Fryslân kampioen vrijwilligerswerk. Bovendien is in Fryslân het verenigingsleven, de buurt- en dorpshuizen, en de informele hulp alom aanwezig. Het is iets om zuinig op te zijn: die samenhang draagt bij aan ons welzijn en geluk, en dat verzacht de impact van de coronacrisis.

Tegelijkertijd realiseren we ons dat met groeiende zorgen en verschillen deze sociale samenhang wel onder druk staat. De vraag is hoe we de verschillende economische en sociale belangen goed kunnen afwegen. Misschien laat de sleutelvraag zich wel eenvoudig lezen: Welke kansen moet Fryslân bieden aan al haar inwoners na de coronacrisis? Dit vraagt vooruitkijken en datgene benoemen wat op lange termijn belangrijk voor ons is. Bovenal dwingt deze vraag om breder te kijken dan alleen de economie en het hier en nu; dus kijken naar de zogeheten brede welvaart.

Kansen benoemen en benutten betekent keuzes maken. Dit voorjaar schreven we dat de crisis op zichzelf niet leidt tot ander beleid of gedrag. Dat sommige inwoners (meer) op achterstand zijn geraakt gaat ook niet vanzelf over. Deze keuzes worden niet alleen landelijk of op het wereldtoneel gemaakt. Het zijn keuzes waar we lokaal ook zelf over gaan, zoals het sociaal beleid van gemeenten. Dit biedt mogelijkheden, maar schept ook een verantwoordelijkheid.

Dit essay verscheen eerder in de Leeuwarder Courant.