De Friese Paradox – eerste verklaringen

In december 2018 zoemde ‘De Friese paradox’ in regionale en landelijke media. Het FSP bracht de Friese paradox onder de aandacht omdat het een opvallende schijnbare tegenstelling is. Geld maakt gelukkig, het lijkt een waarheid als een koe. Maar minder geld maakt Friezen niet per definitie ongelukkig, blijkt uit onderzoek van het FSP. Integendeel zelfs.

Uiteraard hebben we een aantal vermoedens op basis van de onderzoeken die we de afgelopen jaren hebben uitgevoerd. We nodigden ook anderen uit om zich hierover te buigen en met ons mee te denken. De reacties waren overweldigend. Vanuit allerlei geledingen van de samenleving hebben mensen ons benaderd om hun visie te geven op deze paradox. Op basis van deze reacties en onze eigen verwachtingen geven we hier een aantal mogelijke verklaringsrichtingen waarmee we in de toekomst aan de slag gaan. Deze sluiten elkaar niet uit en de onderliggende mechanismen vertonen zeker overlap, maar ze helpen ons een startpunt te geven voor verdiepend onderzoek naar de Friese Paradox.

Een paradox is een ogenschijnlijke tegenstrijdigheid die in eerste instantie in lijkt te gaan tegen de heersende logica, maar bij nader onderzoek of reflectie toch een vorm van waarheid blijkt te bevatten en volgens de regels van logica valt op te lossen. De Friese paradox is zo’n ogenschijnlijke tegenstrijdigheid.  Er zijn ontzettend veel studies naar welvaart, sociaal economische klasse, opleiding, gezondheid en welzijn die altijd een verband laten zien tussen de mate van welvaart en het geluksgevoel van mensen. Het verband is niet altijd rechtstreeks, maar het is er onmiskenbaar. Fryslân scoort consequent laag als het gaat om zaken die het sociaal economisch status bepalen zoals inkomen en opleiding. Op basis van voorgaand onderzoek en de heersende logica zou Fryslân daarom ook laag moeten scoren op welzijnsindicatoren als ervaren geluk, gezondheid en het doen van vrijwilligerswerk. Maar dit blijkt in Fryslân niet het geval. Ondanks de lage scores op  economische indicatoren scoort Fryslân hoog op tal van welzijnsindicatoren. Zie daar, de Friese paradox. Het financieel minder hebben, maar toch gelukkiger zijn. Wat is hier aan de hand?

De ervaren rust en ruimte zou een eerste mogelijke verklaring kunnen zijn voor het ervaren welzijn van de inwoners van Fryslân. Fryslân is de minst bebouwde provincie van Nederland en 67% woont in niet of weinig stedelijk gebied in vergelijking met 34% landelijk (FSP LiF, 2019). Verschillende onderzoeken tonen aan dat mensen in meer stedelijke gebieden minder gelukkig zijn. Omdat ruim twee derde van de inwoners in niet of weinig stedelijk gebied woont zou dit een verklaring kunnen zijn voor het ervaren van meer geluk dan gemiddeld in Nederland.

Bovendien blijkt ook uit panelonderzoek van het FSP dat het Friese landschap en de rust en ruimte voor veel inwoners heel waardevol zijn. Na het coderen van duizenden open antwoorden bleek dat zowel natuur en landschap als de rust en ruimte in de top 3 staan van onderwerpen waar inwoners van Fryslân zeer positief over of trots op zijn als het gaat om de Friese samenleving. Deze affiniteit met het landschap en de rust en ruimte kan bijdragen aan het ervaren geluk van de Friezen.

Uit veel onderzoek blijkt dat sterke sociale samenhang goed is voor het welzijn. De term ‘mienskip’ is in dit verband onvermijdelijk. Mensen hebben een sociaal netwerk nodig om gelukkig te kunnen leven. In geval van tegenslagen kun je dan terugvallen op deze hulpbronnen. In Fryslân is dit netwerk gemiddeld genomen groter en steviger dan elders. Het vertrouwen in elkaar is in Fryslân groot. Elkaar helpen wordt hier als heel normaal gezien en nergens anders doet men zo veel vrijwilligerswerk. Deze sterke onderlinge sociale binding geldt ook als mogelijke verklaring voor het ervaren geluk van de inwoners van Fryslân.

In Fryslân zijn de verschillen tussen mensen minder groot dan elders. Dat gaat om sociaaleconomische en om culturele verschillen. Fryslân is daarmee een sterk egalitaire provincie. Uit wereldwijd onderzoek naar geluk en welzijn weten we dat mensen in landen met meer gelijkheid in materiele welvaart meer geluk en welzijn ervaren. Sociaaleconomisch is heel Nederland vrij egalitair vergeleken met andere landen. In Fryslân is dat nog iets meer het geval. Er zijn bijvoorbeeld relatief minder mensen met hoge inkomens. Ook sociale en culturele verschillen lijken in Fryslân klein. Er zijn verhoudingsgewijs weinig mensen met een niet-westerse achtergrond, weinig universitair geschoolden en veel mensen die hun wortels in Fryslân hebben. Als mensen worden geconfronteerd met grote ongelijkheid is dit veelal van invloed op het ervaren geluk. Kortom, als het gras bij de buren eigenlijk net zo groen is, is er minder reden voor ontevredenheid.

Naast de ervaren binding met het Friese landschap hebben veel Friese inwoners ook een sterke binding met Fryslân zelf. Met name de cultuur en het hebben van een eigen taal staan hierbij centraal. Volgens een groot deel van de inzenders zou dit ook een  mogelijke verklaring kunnen zijn voor de Friese paradox. ‘Erbij horen’ is cruciaal in ons bestaan, een eigen cultuur en identiteit kunnen bijdragen aan het gevoel erbij te horen en zodoende bijdragen aan een hoger geluksniveau. De keerzijde is dat hetzelfde mechanisme ook voor uitsluiting kan zorgen. Uit ons panelonderzoek naar de Friese identiteit bleek de Friese taal van groot belang voor de identiteit en binding, maar ook een splijtzwam waar het gaat om binding tussen Friestaligen en niet-Friestaligen. Het verband tussen het ervaren van een eigen identiteit en welzijns- en geluksbeleving is een interessante richting voor nader literatuuronderzoek op basis van wetenschappelijke literatuur.

Uit de gezondheidswetenschappen weten we dat wie het idee heeft dat hij zijn eigen leven en gezondheid sterk kan beïnvloeden, keuzes maakt die leiden tot een gelukkiger leven met meer gezondheid en welzijn. Hier is veel onderzoek naar gedaan, zogenaamd ‘locus of control’ onderzoek. Autonomie is een begrip dat wel past bij de houding van veel Friezen, het zelf oplossend vermogen lijkt bij velen behoorlijk ontwikkeld. Uit de resultaten van Panel Fryslân bleek dat de meerderheid van de panelleden zichzelf ‘mee-verantwoordelijk’ voelt voor hun leefomgeving en iets minder lijken te verwachten van de overheid dan in bijvoorbeeld Groningen en Drenthe. Als je wat minder verwacht en meer zelf doet, ervaar je ook minder teleurstelling en ben je meer tevreden. Ook dit punt is interessant om nader uit te diepen. Is het zo dat inwoners van Fryslân ook in de praktijk meer autonoom en zelfredzaam zijn en beïnvloedt dit daadwerkelijk hun beleving van welzijn en geluk?

Veel reacties die we ontvingen betroffen samengevat: “geld maakt niet gelukkig en dat weten we hier in Fryslân goed”. Dit lijkt erop te wijzen dat inwoners van Fryslân minder dan elders gericht zijn op ‘kapitaal’ in de zin van economisch kapitaal. Dat er minder belang wordt gehecht aan geld en status bleek ook uit onderzoek naar de onderwijscarrières van jongeren in Fryslân. Zaken als geografische nabijheid en culturele nabijheid worden vaak zwaarder gewogen dan de hoogst mogelijke opleiding die tot meer inkomen en status zou kunnen leiden. Er zijn meer definities van kapitaal. Denk hierbij naast economisch kapitaal ook persoonlijk kapitaal, sociaal kapitaal en cultureel kapitaal. Economisch kapitaal gaat over het hebben van voldoende inkomen en vermogen. Persoonlijk kapitaal behelst een goede gezondheid en vitaliteit. Het eerder genoemde sociale netwerk vormt het sociaal kapitaal. Cultureel kapitaal gaat om bijvoorbeeld de leefstijl en digitale vaardigheden. De nadruk op en beschikbaarheid van andere vormen van kapitaal dan alleen de economische, is ook een mogelijke verklaringsrichting voor het hoge geluksniveau onder de inwoners van Fryslân.

Veiligheid is een basisbehoefte en heeft een sterke relatie met leefbaarheid en de mate van tevredenheid en geluk. Fryslân scoort heel hoog als het gaat om de veiligheid die inwoners ervaren en ook de registraties van criminaliteit en overlast zijn in Fryslân lager dan in de meeste andere delen van het land. Ook de sociale veiligheid wordt als goed beleefd, zeker op het platteland waar mensen elkaar kennen. Een veilige omgeving wordt door veel mensen in Fryslân als vanzelfsprekend gezien en daarom eigenlijk ook nauwelijks genoemd als factor voor het grote welbevinden. We weten uit onderzoek dat als die veiligheid afneemt, in huis of buiten, dat dit direct leidt tot stress en afname van welzijn. De cijfers over leefbaarheid nemen in het aardbevingsgebied in Groningen flink af en dat is grotendeels aan de afname van de veiligheid te wijten. Het is goed om de veiligheidsbeleving in Fryslân te blijven monitoren bij veranderende omstandigheden.

Dit zijn tot nu toe de zeven verklaringsrichtingen als mogelijke stukjes van de verklaring voor het hoge welzijn in Fryslân ondanks de mindere welvaart dan gemiddeld in Nederland. We willen graag met andere onderzoekspartijen aan de slag om alle stukjes van de puzzel te verzamelen en meer inzicht te krijgen. Daarmee willen we aanknopingspunten vinden voor het verder versterken van het geluk van de inwoners in Fryslân. In Fryslân kunnen ontwikkelingen rond brede welvaart, blue delta en blue zone hun voordeel doen met de inzichten die ontstaan. En mogelijk biedt dit ook aanknopingspunten voor beleidsmakers landelijk en in andere regio’s voor hun beleid. Binnenkort starten er verschillende onderzoeken die de zeven verklaringsrichtingen als uitgangspunt nemen om de Friese paradox verder uit te diepen. Wij houden u op de hoogte!